Նոր տարի

Նոր տարվա հետ կապված ավանդույթներն ու սովորույթները ցույց են տալիս, թե ինչքան նման են մեր մոլորակի ազգերն ու ժողովուրդները և ինչքան տարբեր

Տարբեր ժամանակներում հայերն ունեցել են երեք նոր տարի, որոնք կոչվել են Նավասարդ, Ամանոր կամ Կաղանդ: Դեռ վաղնջական ժամանակներում հայերը (և ոչ միայն) նոր տարին նշում էին գարնանային գիշերահավասարի օրը` մարտի 21-ին: Բնապաշտական ժամանակներում այս տոնը ընկալվում էր ոչ միայն որպես Նոր տարի, այլև բնության զարթոնքի խորհրդանիշ: Այդ օրը բոլոր գավառներում տոնախմբություն էր, բոլոր տաճարներում տոնական ծիսակատարություններ էին, բոլորը աստվածներին զոհեր էին մատուցում` ակնկալելով լավ ու բերքառատ տարի:
Հայոց երկրորդ Նոր տարին նշվում էր Նավասարդի 1-ին (օգոստոսի 11-ին. Նավասարդ հենց թարգմանաբար նշանակում է Նոր տարի): Սա իրավամբ կարելի է համարել նաև հայոց ծննդյան օր. հենց այս օրը Հայկ նահապետը (որ հետագայում աստվածացվեց hայոց մեջ) Հայոց ձորի ճակատամարտում սպանեց Բելին և հիմք դրեց հայոց ինքնության: Ճակատամարտը տեղի է ունեցել մթա 2492 թ., հետևաբար, 2011 թ. օգոստոսի 11-ին լրանում է հայոց 4503 թ.:
Այս տոնը հայոց մեջ նշվել է մեծ շուքով, խանդավառությամբ, քանզի ամփոփել է ոչ միայն Նոր տարին, այլև հայոց ինքնության խորհուրդը: Նավասարդի գլխավոր տոնակատարությունն անցկացվում էր հայոց սրբազան լեռան` Նպատի փեշերին, որտեղ գտնվում էին հայոց աստվածների բագինները: Տոնակատարությանն անպայման մասնակցում էր ողջ արքունիքը` թագավորի գլխավորությամբ, ազատանին, սպառազեն զորքը, հասարակ ազգաբնակչությունը: Նավասարդը նշվել է մի քանի օր. մարդիկ խրախճանք են սարքել Արածանիի ափերին` համեմված երգով, պարով, հայոց աստվածներին նվիրված զոհաբերություններով, խաղով ու զվարճանքներով:
Իսկ XVIII դարում Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսն իր տոմարագիտական ռեֆորմով hայոց մեջ Նոր տարի սահմանեց հունվարի 1-ը:
Ծեսերն ու սովորույթները
Նոր տարին հայերի ամենասիրած տոնն էր: Մինչ օրս Հայաստանի տարբեր շրջաններում այն դիմավորում են դրսում` խարույկների շուրջ, որ հիշեցնում է բնապաշտական ժամանակաշրջանի hայոց Նոր տարին, երբ ժողովուրդը, ի թիվս այլ աստվածների, տուրք էր տալիս արևի Միհր աստծուն:
Հայերը մաքրում էին տունը, բակը, գոմը: Այս արարողություններին մասնակից էին ընտանիքի բոլոր անդամները: Հունվարի 1-ին բերած ջրով լվացվում էր ամբողջ ընտանիքը, որն այդ նպատակով հավաքվում էր թոնրի շուրջը: Այսօր էլ տարեմուտից առաջ ամբողջ տունը մաքրվում  և թարմացվում է:
Լոռիում տանտիկինը մեղր էր քսում ընտանիքի բոլոր անդամների բերաններին:
Համշենում ո՛չ կծու կերակուր էին ուտում, ո՛չ էլ թթու խոսք ասում միմյանց: Անցումային այդ օրը յուրաքանչյուր չար խոսք կարող էր չարիք բերել ամբողջ տարին: Ընտանիքի բոլոր անդամները պիտի նոր զգեստներ հագնեին: Ընդունված էր գժտվածներին հաշտեցնել թե՛ տանը, թե՛ հասարակական միջավայրում: Թխվում էր թարմ հաց:
Որոշ շրջաններում Նոր տարվա երեկոյան այրում էին տարեմուտի մեծ գերան, որի մի ծայրը դրվում էր կրակի մեջ և այրվելու ընթացքում այն աստիճանաբար ներս էին հրում: Այն պիտի վառվեր մինչև Ս. Ծնունդ: Հավատում էին, որ դրա ածուխը պաշտպանում է կարկուտից: Ամեն մի հյուր պարտավոր էր մի կտոր փայտ ավելացնել կրակին: Գիշերը պարտադիր որևէ լույս վառ էին թողում: Մութն ընկնելուն պես տանտիկինը շեմին մոխիր էր ցանում` չարքերից պաշտպանվելու համար: Այդ նույն նպատակով դռան վրա ալյուրով խաչ էին անում: Հաց ու ջրից զատ նորոգվում էր նաև կրակը: Գերանը, որը վառում էին Նոր տարվա նախորդ իրիկունը, կոչվում էր Տարեմտի քյոթուկ, որի առկայծող կտորները հետո թաղում էին հանդերում, որպեսզի ապահովեին բերքի առատությունը և կանխեին կորուստը: Օջախը վառ պահելը շատ կարևոր է եղել հայի համար, որովհետև, ըստ պատկերացումների, օջախի մեջ են ապրում տան նախնիների հոգիները:
Կաղանդի գիշերը շատերի տներում ճրագ էր վառվում, որպեսզի տան հաջողությունը չփախչեր: Այդ օրը խուսափում էին որևէ մեկին փոխ տալ, հատկապես` թթխմոր, դրամ, առհասարակ ծախս չէին անում: Առավոտյան տան դուռը առաջինը տան մեծն էր բացում, որպեսզի նա շատ տարիներ իր տնից անպակաս լիներ: Առավոտյան վաղ նոր բերած ջուրը հեղում էին տան անկյուններում` տան առատությունն ապահովելու համար: Միմյանց նվերներ էին տալիս, հատկապես մեծերը` փոքրերին: Տան դուռը երբեք չէր փակվում:
Կաղանդի կեսգիշերը գնում էին ջուր բերելու: Աղբյուրի մոտ լվացվում էին ջրով, կորկոտ ու լոբի էին ցանում ջուրը, ջրում թրջում էին Կաղանդի հացը, անպայման ջուր էին տանում տուն: Ընդ որում, տուն էին գնում առանց հետ շրջվելու:
Տարեմուտի գիշերը երեխաների խմբերը պարելով շրջում էին փողոցներով և որևէ մեկի տանը մոտենալիս սկսում էին երգել: Երգերի տեքստերը պարունակում էին բարեմաղթություններ, ընտանիքի անդամների գովք և տոնական ճաշատեսակների խնդրանք: Նրանք գոտիներով երդիկից փոքր պարկեր էին իջեցնում, որոնց մեջ տան մամիկը կախված տոպրակի մեջ դնում էր մրգեր, հատուկ այդ նպատակով թխված խմորեղեն, ընդեղեն, չամիչ և այլն: Երեխաները, ստանալով անուշեղեններ, դրանց փոխարեն հայցում էին երկնքի բարի ուժերի հաճությունը: Իսկ Ամանորին աղջիկները ժապավենով իրար ամրացված կարմիր խնձորների փունջ էին ուղարկում իրենց փեսացուների տուն: Դա նշանակում էր, որ աղջիկը պատրաստ է այդ տղամարդու կինը դառնալ և նրա համար զավակներ ունենալ: Իսկ ի պատասխան աղջիկների փոխադարձ սիրո` տղաներն այդ խնձորի մեջ ոսկյա դրամներ էին մտցնում և ուղարկում հասցեատիրոջը:
Տոնը շնորհավորելու ավանդույթի համաձայն` տնեցիները թե այցելուները տուն մտնում էին աջ ոտքը առաջինը ներս դնելով, այլապես ձախորդություններն անպակաս կլինեին: Տարվա առաջին օրը` լուսաբացին, տանտիկինը դուրս էր գալիս և յուղ քսում տան պատի այն հատվածին, որտեղ պիտի դիպչեր արևի առաջին շողը: Կամ կարմիր շոր էր փռում տան շեմի դիմաց, քանի որ տան շեմը համարվել է այն ջրբաժանը, որտեղ հանդիպում են բարի ու չար ուժերը: Մեղրով խաչ էին նկարում նաև գոմի պատին` ի նշան առատության: Ծերունիները տան դրսի պատին իրենց բնորոշող առարկաներ էին նկարում, հաճախ` ալյուրով:
Ջավախքում տանտիկինը հարսների հետ Տարեհացը ձեռքներին դուրս էին գալիս և նայելով դեպի արևելք, ասում էին. «Դովլաթ, սարն ես, ձորն ես, արի տուն»: Ամանորի առաջին օրը  նախ այցելում էին տոհմի մեծերին, ծնողներին, խնամիներին, քավորին, հարևաններին, գյուղապետին, քահանային: Շնորհավորելու գնացողները երբեք դատարկաձեռն տուն չէին մտնում, առնվազն մի խնձոր էին ավելացնում սեղանի բարիքներին` բարեկեցության և երկարակեցության մաղթանքներով:
Ամանորյա սեղանը սեղանը տարբերվում էր մերօրյա տոնական սեղանից: Ավանդական Նոր տարին ուտիս օր չէ, այն պաս օր է: Եվ որքան էլ առատ լիներ սեղանը, մսեղեն կերակրատեսակները բացառվում էին: Գերապատվությունը տրվում էր հատիկեղենին` լոբի, ոսպ, չրեր, ընկույզներ, քաղցրավենիք: Հատիկը առհասարակ բոլոր մշակույթներում խորհրդանշում է կյանքն ու պտղաբերությունը, մահն ու վերածնունդը: Ամանորյա սեղանի զարդն էր լոբին` իր տարատեսակներով, հատկապես` Լոռիում: Լոբին իր պատյանով նման է ընտանիքի, իսկ հատիկը` սաղմն է, էմբրիոնը` կրկին նորացվող կյանքի և հավերժության գաղափարը:
Նոր տարվա կարևորագույն ուտեստն էր տարի հացը, տարեհացը, որը ևս խորհրդանշական հսկայական հիմքեր ունի: Տարեհացի մեջ դրվում էր «դովլաթը»` գուշակության դրամը: Տարեհացը զարդարում էին ամենատարբեր խորհրդանիշներով` հիմնականում` տիեզերական, բաժանում էին 12 մասի: Ընտանիքի անդամներից ում բաժին ընկներ «դովլաթը», նրա համար էլ տարին համարվում էր հաջողակ: Հավատում էին, որ եթե տարեհացը կտրելուց դանակը դեմ առնի կոպեկին, շատ վատ բան է սպասվում եկող տարում:
Առատ էին մրգերը` կրկին որպես պտղաբերության և արգասավորության խորհրդանիշ:  Ամանորի տոնածիսական համալիրի մեջ կարևորագույն տեղ են զբաղեցրել ասիլիկ-վասիլիկները կամ ուղղակի վասիլները, երբեմն` բասիլները: Սրանք մարդակերպ փոքրիկ գաթաներ էին, կարող էին ունենալ նաև առարկաների ու կենդանիների տեսք` եզների, քսակի, կովի պտուկների: Վասիլիկները թխվում էին թոնիրներում և ըստ նրանց ուռչելու, փքվելու աստիճանի` որոշում էին, թե ինչ է լինելու հաջորդ տարում:
Ձմեռ պապը կամ Կաղանդ պապան
Այսօրվա մեր ընդհանուր պատկերացումներում Ձմեռ պապը շատ ընդհանրություններ ունի ամերիկյան Սանտա Կլաուսի հետ: Իսկ հին հայերն ունեցել են իրենց Ձմեռ պապը` հանձին Մեծ Պապուկի: Այս ավանդույթը սկիզբ է առել IV դարում և առնչվում է Սահակ Պարթևի անվան հետ: Նա, որպես կանոն, ներկայանում է գավազանով, քուրքով, ոչխարի մորթով: Միգուցե Մեծ Պապուկից է ծագել նաև մեր ժամանակների «հերոս» Մեշոկ պապին:
Իսկ շատերի վկայությամբ, Կաղանդ Պապան առասպել չէ և ունի իր նախատիպը` մեծ սուրբ, որ ապրել է Միջերկրականում։ Խոսքը հրաշագործ Սուրբ Նիկողայոս Հայրապետի մասին է, որ ծնվել է III դարում պատմական Լիկիա նահանգի Փաթարա քաղաքում:  Նա հայտնի է որպես  աղքատների, մանուկների, նավաստիների ու ճամբորդների բարեխոս սուրբ:
Տոնածառը
Այսօր ամանորի անբաժան մասն է կազմում եղևնին: Դեռ հազարամյակներ առաջ աշխարհի շատ ժողովուրդներ ծառի ճյուղեր էին զարդարում տարբեր տոների ու ծիսակատարությունների  ժամանակ: Սակայն դրանք որևէ աղերս չունեն Նոր տարվա հետ: Ամանորյա տոնածառի ծնունդը կապված է գերմանական Ռեֆորմացիայի առաջնորդ Մարտին Լյութերի անվան հետ: Համաձայն ավանդույթի` նա ճրագալույցի երեկոյան տուն գնալիս հոգնած նստում է ճամփեզրի եղևնու տակ և հիանում նրա գեղեցկությամբ: Եղևնու ճյուղերի արանքից կայծկլտում էին գիշերային աստղերը: Այդ գեղեցկությամբ տպավորված` Մարտին Լյութերն իր տանը զարդարում է առաջին եղևնին:
Տոնածառի գլխի աստղը խորհրդանշում է Բեթհեղեմյան աստղը, որ առաջնորդել է մոգերին դեպի Քրիստոսի ծննդյան վայրը: Իսկ տոնածառի խաղալիքներին նախկինում փոխարինել են զանազան մրգերը, որ Գերմանիայի բնակիչները կախել են տանը դրած տոնածառից: Առաջին ապակե խաղալիքներն ի հայտ են եկել XVI դարում, Սաքսոնիայում: Իսկ առաջին մեծաքանակ արտադրությունը եղել է ավելի ուշ` XIX դարում,  դարձյալ Սաքսոնիայում:
Հետաքրքիր ու գեղեցիկ ավանդույթ կա կապված դրասանգների հետ, համաձայն որի` մի ծեր, բազմազավակ մի կին միջոցներ չուներ զարդարելու տոնածառը, և օգնություն է խնդրում աստծուց: Աստված կարգադրում է սարդերին գիշերվա ընթացքում դրասանգներ գործել տոնածառի վրա:
Հայ իրականության մեջ տոնածառ, որպես այդպիսին, չի եղել, բայց հին հայերը ունեցել են ծառերի պաշտամունք:  Հիմա էլ ծիսավայրերում զարդարվող «ցանկությունների ծառերը» հայոց հին «տոնածառերի» մնացուկներն են:
Հնուց ի վեր հայերը եղևնու փոխարեն Ամանորին զարդարել են ձիթապտղի կամ խնկի ծառը, ընդ որում` զարդերը եղել են բնության պարգևներ և բացարձակապես՝ բնական:
Նոր տարվա երեկոյան ձիթենու համեմատաբար հաստ ճյուղը խրել են նախապես թխված մեծ հացի կամ բաղարջի մեջ: Այդ ճյուղը Կաղանդի ծառ է կոչվում: Տան անդամները նախ ընկուզեղենով զարդարում էին ճյուղը, այնուհետև տանտերը ճյուղը տանում էր եկեղեցի, քահանային օրհնել տալիս, հետ բերում տուն և ամրացնում գերանին: Տոնածառի խաղալիքները հասկերից, ընկույզներից (թվով յոթ) պատրաստված զարդարանքներ էին, որոնց վրա կախվում էին չարխափաններ, ինչպես նաև` մարդակերպ և կենդանակերպ թխվածքներ:
Նոր Տարվա ծառը զարդարում էին խնձորով, որը խորհրդանշում է պտղաբերություն, ցորենի հասկերով՝ ի նշան առատության, ինչպես նաև լոբու պատիճներով, որոնք ավանդաբար խորհրդանշում են ընտանիքի ամրությունը, նաև` մրգերով, կոպեկներով, փշերով` ուղղված չարի դեմ, փոքրիկ քսակներով` որպես առատության ու լիության խորհրդանիշ:
Կենաց ծառի կողքին կար ևս մեկ, սակայն ավելի փոքր ծառ, որի վրա մոմեր էին դրվում: Այդ ծառը կոչվում է չաթալ ծառ: Այն պարտադիր ամեն տարի Կենաց ծառի կողքին պետք է դրված լիներ: Չաթալ ծառի վրա ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ պետք է իր համար մոմ վառեր: